È ÛÎ Ï ÙË ÏÏËÓÈÎ ÏÒÛÛ (ˆ appleúòùë /ÌËÙÚÈÎ, Â ÙÂÚË /Í ÓË )

Transcript

1

2 π Δ ªπ ÀΔπ ª π TMHMA NH π ø ø ƒ Δ ƒπ ø π ƒ ƒ ªª Δø ø π π π π À ƒπ È ÛÎ Ï ÙË ÏÏËÓÈÎ ÏÒÛÛ (ˆ appleúòùë /ÌËÙÚÈÎ,  ÙÂÚË /Í ÓË ) ƒ ƒ ªª Àªº I º øƒπ 4, 5 Î È 6 ÂappleÙÂÌ Ú Ô 2009

3 E πδƒ π Δ ªO π πδƒo Úfi ÚÔ : ΔÔÌapple Ë ËÌ ÙÚÈÔ OÌfiÙÈÌÔ ıëáëù, ÓÂappleÈÛÙ ÌÈÔ ÂÛÛ ÏÔÓ ÎË ª ÏË: Ì Ó ÎË ªÈ ÏË, Î ıëáëù Δ, ÓÂappleÈÛÙ ÌÈÔ Ú ÙË πôú Ó Ô ÕÓÓ, Ó. Î ıëá ÙÚÈ Δ, ÓÂappleÈÛÙ ÌÈÔ ÙÚ ÏÔÁ ÚÔ Δ Ó, Ó. Î ıëá ÙÚÈ Δ, ÓÂappleÈÛÙ ÌÈÔ ı Ó Ì ÚÔ Ë Ù ÚÔ, Âapple Î. Î ıëáëù Δ, ÓÂappleÈÛÙ ÌÈÔ ÙÈÎ ª ΠÔÓ ÏË ÂÒÚÁÈÔ, Î ıëáëù Δ, ÓÂappleÈÛÙ ÌÈÔ πˆ ÓÓ ÓˆÓ Ô ÙÛÔÁÈ ÓÓË ËÌ ÙÚË, Âapple Î. Î ıëáëù ºÈÏÔÛÔÊÈÎ, ÓÂappleÈÛÙ ÌÈÔ ÂÛÛ ÏÔÓ ÎË ª ÙÛ ÁÁÔ Ú Ï, Î ıëáëù Δ, ÓÂappleÈÛÙ ÌÈÔ ı Ó ª ÙÛË appleôï ˆÓ, Î ıëáëù Δ, ÓÂappleÈÛÙ ÌÈÔ ÂÛÛ Ï ªappleÂÚÂÚ ÙÚÔ, Û Ì Ô ÏÔ ÙÔ È ÁˆÁÈÎÔ πóûùèùô ÙÔ Î ı Ó ÛÈÔ, Î ıëáëù Δ, ÓÂappleÈÛÙ ÌÈÔ ı Ó Ù Ó ÒÛÙ, Ó. Î ıëáëù Δ, ÓÂappleÈÛÙ ÌÈÔ ÙÈÎ ª ΠÔÓ apple ÔÁÈ ÓÓ ÎË ÈÎfiÏ Ô, Î ıëáëù Δ, ÓÂappleÈÛÙ ÌÈÔ Ú ÙË Ô ÏÈÒÙË ª ÌË, Î ıëáëù Δ, ÓÂappleÈÛÙ ÌÈÔ ÙÈÎ ª ΠÔÓ ΔÛÈ Î ÏÔ ÈÒÚÁÔ, Î ıëáëù Δ, ÓÂappleÈÛÙ ÌÈÔ ÂÛÛ ÏÔÓ ÎË Ã Ù Ëapple Ó ÁÈˆÙ Ë ÕÓÓ, Âapple Î. Î ıëá ÙÚÈ Δ, ÓÂappleÈÛÙ ÌÈÔ Frederick appleúô à ٠ËÛ Ë ˆÊÚfiÓË, Î ıëáëù Δ, ÓÂappleÈÛÙ ÌÈÔ ÂÛÛ ÏÔÓ ÎË Oƒ øδπ πδƒo Úfi ÚÔ ÒÛÙ. Ù Ó Ú ÌÌ Ù ÕÓÓ μ Î ÏË Δ Ì ÕÓÓ Ã Ù Ëapple Ó ÁÈˆÙ Ë ª ÏË Ó ÛÙ Û Ù ÌÔ ΔÚÈ ÓÙ Ê ÏÏÔ ˆÙfiappleÔ ÏÔ Ú ÌÌ Ù ŒÊË ÒÙË ÔÍ ΔÚ ÓÔ ËÌ ÙÚË Ã Û Ó Ë Ï ÓË apple ˆ ÓÓÔ ÙÂÊ Ó ΔÛ ÎÈÚÔappleÔ ÏÔ 4 π Δ ªπ ÀΔπ ª π π ø π à ÓÂÏÏËÓÈÔ Ó ÚÈÔ π Δ ªπ ÀΔπ ª π π ø π à ÓÂÏÏËÓÈÔ Ó ÚÈÔ 5

4 π OY A 2 π OY A 2 ÚÈ Î, 6 ÂappleÙÂÌ Ú Ô 2009 flú ıô Û 2 ıâì ÙÈÎ : È -appleôï appleôïèùèûìèî È ÛÙ ÛË ÛÙË ÁÏÒÛÛ ÚÔ Ú Ô:. apple ÔÁÈ ÓÓ ÎË -. Ï ÚÈ Ô Ó ÁÓˆÛÙÈÎ ÂÍÈfiÙËÙ ÛÙË Â ÙÂÚË/ ÓË ÏÒÛÛ ÙˆÓ Ì ıë- ÙÒÓ Ì ª ıëûè Î ÛÎÔÏ Â : ªÈ ÎÚÈÙÈÎ Û ÓıÂÛË. Ï ÙÛ,. Ï ÚÈ Ô,. Ú ÂÈÙÔ ÚÁÈÎ Ó ıìèûë ÙÔ ÎÔÈÓˆÓÈÎÔ ÚfiÏÔ ÙˆÓ ÂÎapple È Â ÙÈ- ÎÒÓ: Û Ì ÔÏ ÛÙËÓ appleôùâïâûì ÙÈÎ È ÛÎ Ï ÙË ÂÏÏËÓÈÎ ÁÏÒÛÛ (ˆ appleúòùë /ÌËÙÚÈÎ,  ÙÂÚË /Í ÓË ) ÛÙÈ Û Á ÚÔÓ appleôï appleôïèùèûìèî Ù ÍÂÈ. È ËÚfiappleÔ ÏÔ applefi ÂÈ ÙˆÓ ÊÈÏÔÏfiÁˆÓ ÁÈ ÙËÓ ÂÎapple È Â ÙÈÎ appleôïèùèî apple Ó ÓÙÈ ÛÙË È Â ÚÈÛË ÙË appleôï appleôïèùèûìèîfiùëù : ΔÔ appleúfiáú ÌÌ «ŒÓÙ - ÍË apple ÏÈÓÓÔÛÙÔ ÓÙˆÓ Î È ÏÏÔ appleòó Ì ıëùòó ÛÙË Â ÙÂÚÔ ı- ÌÈ ÂÎapple  ÛË- ÌÓ ÛÈÔ» applefi ÙÔ... ª. Ï ÓÙfiÌÔ ÏÏËÓÈÎ ÁÈ ªÂÙ Ó ÛÙÂ, ÏÈÓÓÔÛÙÔ ÓÙÂ, ÚfiÛÊ ÁÂ Î È ÓÔ : π ÂÔÏÔÁÈÎÔ appleúôû Ó ÙÔÏÈÛÌÔ Î È ÌË ÓÈÛÌÔ ÂÓÛˆÌ - ÙˆÛË ÛÙËÓ ÂÏÏËÓÈÎ ÎÔÈÓˆÓ. à ٠ËıÂÔ ÚÔ,. ÈÔ ÓÓË Âapple Ú ÛË ÙÔ apple Ú ÁÔÓÙ «ËÏÈλ ÛÙËÓ ÂÎÌ ıëûë ÙË Â ÙÂ- ÚË /Í ÓË ÁÏÒÛÛ : H appleâú appleùˆûë ÙË Ó ÂÏÏËÓÈÎ. ƒô ÛÔ ÏÈÒÙË Âapple Ú ÛË ÙË Ì ıëûè Î ÔÌ ÛÙËÓ Ó appleù ÍË ÙÔ ÁÚ ÌÌ - ÙÈÛÌÔ apple È ÈÒÓ appleúôû ÔÏÈÎ ËÏÈÎ : ΔÔ apple Ú ÂÈÁÌ ÙË apple ÚÔÈ- Ì. ˆÛÙÈÓÔ Ë, ÈÚ. È ÚÔappleÔ ÏÔ Ú ÎÙÈÎ Ó ÁÓˆÛË Ì ÛÎÔapplefi ÙËÓ Î Ù ÓfiËÛË ÙˆÓ ÎÂÈÌ ÓˆÓ ÛÙÔ Ì ıëì ÙË ÂÔÂÏÏËÓÈÎ ÏÒÛÛ ÛÙÔ ÌÓ ÛÈÔ. Ó ÏÏ ÎÙÈÎ appleúôû ÁÁÈÛË Û ÌÊˆÓ Ì ÙÔ ÌÔÓÙ ÏÔ ÙˆÓ Û ÁÁÂÓÒÓ appleú ÎÙÈÎÒÓ ÙÔ Ó ÁÓÒÛÙË ( ÙˆÓ ÙÂÛÛ ÚˆÓ ÚfiÏˆÓ ÙÔ Ó ÁÓÒÛÙË). μâîú ªÂÏ ÙË appleâú appleùˆûë ÓËapple Ô Ì ÓÔËÙÈÎ Î ı ÛÙ ÚËÛË appleúfiáú Ì- Ì apple Ú Ì ÛË ÛÙÔÓ appleúôêôúèîfi ÏfiÁÔ. ÔÏÈÎ Ô È ÛÎ ÛÂÈ apple Ú ÁˆÁ ÁÚ appleùô ÏfiÁÔ ÛÙË ÎÂ Ô Î È ÛÙÈ ÓÂÏÏ ÓÈ ÂÍÂÙ ÛÂÈ. μ Î ÏË,. Ù Ó ÏÔÌ ÏÂÈ - Ï ÛÈÌÔ Û ÓÂ Ú Ô Àƒπ 6 Δ ªμƒπ À È appleôïèùèûìèî Âapple ÚÎÂÈ Î È ÂÙÔÈÌfiÙËÙ ÂÎapple È Â ÙÈÎÒÓ ÛÙË È - ÛÎ Ï ÙË ÂÏÏËÓÈÎ ˆ  ÙÂÚË /Í ÓË ÁÏÒÛÛ Û Δ... ÙÔ Â͈ÙÂÚÈÎÔ. È ÏÂÎÙfiappleÔ ÏÔ È ÏÂÈÌÌ - Î Ê ÚÔ Ú Ô:. Ú Ë -. Ú Ú appleù ÎÊÚ ÛË apple È ÈÒÓ Û ÔÏÈÎ ËÏÈÎ ÛÙË ÌËÙÚÈÎ Î È Í ÓË ÁÏÒÛÛ : Ë Âapple Ú ÛË ÙÔ Ê ÏÔ. ÌÔÁÏÔ,. Ú,. ÓÙÂÏ, ª. μú ÒÓË 28 π Δ ªπ ÀΔπ ª π Δª ª π ø ø ÓÂÏÏ ÓÈÔ Ó ÚÈÔ ÂÓ ÁËÛË ÛÙÔÓ ÚÎÙÔ ÚÔ π Δ ªπ ÀΔπ ª π Δª ª π ø ø ÓÂÏÏ ÓÈÔ Ó ÚÈÔ 29 Àƒπ 6 Δ ªμƒπ À 2009

5 1 Οι ασκήσεις παραγωγής γραπτού λόγου στη Γ' Λυκείου και στις Πανελλήνιες εξετάσεις Κωνσταντίνος Ντίνας, Άννα Βακάλη Πανεπιστήµιο Δυτικής Μακεδονίας In this paper we have collected the tasks of production of written speech, as they are presented in the syllabus for the course of Modern Greek Language (the subject of Writing in the third grade of senior high-school/ Lyceum). These tasks are illustrated in categories depending on the type of written speech they call for, (on) its length, (on) the topics a student is asked to deal with, and finally (on) the wording of the tasks themselves. At the same time, we have gathered the recent Panhellenic examination papers for the years now, in which students have been using the revised syllabus for the subject of Writing. We examined, hence, the relation between what is taught to students and what is asked from them in the end-of-year Panhellenic examinations, as well as the disposition of these examinations towards certain types of speech and topics. Το µάθηµα της Νεοελληνικής γλώσσας και της Έκθεσης Διερευνώντας την πορεία του µαθήµατος µέσα στην ιστορία τής εκπαίδευσης, διαπιστώνουµε πως αρχικά το µάθηµα δεν είχε σχολικό εγχειρίδιο, εντασσόταν στη διδασκαλία των Νέων Ελληνικών και οι διδάσκοντες ζητούσαν απλώς από τους µαθητές να γράψουν µια έκθεση που διορθωνόταν µετά µέσα στην τάξη. Το 1984 εισάγεται η διδασκαλία των βιβλίων «Νεοελληνική Γλώσσα» στο Γυµνάσιο και µόλις το 1989 εισάγεται η διδασκαλία των νέων βιβλίων «Έκφραση Έκθεση στο Λύκειο», που αποτελούν συνέχεια της γλωσσικής διδασκαλίας στο Γυµνάσιο. Το 1995 το Παιδαγωγικό Ινστιτούτο επανέρχεται και εισηγείται στο Υπουργείο την αλλαγή του τρόπου εξέτασης της έκθεσης στις Γενικές εξετάσεις. Με πρότασή του το 1997 για το Ενιαίο Λύκειο αλλάζει όλη η φιλοσοφία της εξέτασης του µαθήµατος της Έκφρασης - Έκθεσης.

6 2 Μέχρι τη µεταρρύθµιση του 1997 στην εξέταση της Έκθεσης Ιδεών δίνονταν στον µαθητή ένα «θέµα» (τα τελευταία χρόνια µε την τάση το θέµα αυτό να είναι αναλυτικά διατυπωµένο) και του ζητούνταν να εκθέσει τις σκέψεις του πάνω στο θέµα αυτό: να αφηγηθεί, να περιγράψει, να χαρακτηρίσει, να αποδείξει, να πείσει. Όµως είναι γνωστό ότι ένας άνθρωπος µιλάει για κάποιο θέµα, όταν θέλει να µιλήσει γι αυτό και όταν έχει κάτι να πει. Θέλει κανείς να µιλήσει για κάτι, όταν ενδιαφέρεται να επικοινωνήσει µε τους άλλους. Έχει κανείς να πει κάτι για ένα θέµα, όταν προσφέρει κάτι που σχετίζεται µε το θέµα αυτό (πβ. Τοµπαΐδης 1988: 162). Σ αυτή τη λογική στηρίχτηκε η αλλαγή στην εξέταση της έκθεσης, που ξεκίνησε µε τη µεταρρύθµιση του Η γραφή, σύµφωνα µ αυτή την αντίληψη, δε συνίσταται πια από την παραγωγή ενός κειµένου, µε αφορµή µονάχα την προτροπή του δασκάλου, αλλά από τη µετάδοση ενός µηνύµατος προς έναν απόντα συνοµιλητή µέσω ενός γραπτού κειµένου. Το τελευταίο αυτό υποκαθιστά το µήνυµα που µεταδίδεται προφορικά από µιαν επικοινωνία πρόσωπο µε πρόσωπο (Βασιλαράκης 1991: 46). Αναλυτικό Πρόγραµµα 1996 Στο αναλυτικό πρόγραµµα του 1996 η Έκφραση -Έκθεση (ΥΠΕΠΘ/Π.Ι. 1996) αποτελεί κλάδο του µαθήµατος της Νεοελληνικής Γλώσσας και Γραµµατείας ο οποίος έχει ως σκοπό: «να βοηθήσει τους µαθητές να κατανοούν και να χρησιµοποιούν µε ευχέρεια τον πλούτο και τους µηχανισµούς της γλώσσας µας, ώστε να εκφράζονται σωστά, δηλαδή αποτελεσµατικά, σε προφορικό και γραπτό λόγο, ανάλογα µε τις απαιτήσεις της περίστασης επικοινωνίας». Η διδασκαλία της έκφρασης-έκθεσης στο Λύκειο συνενώνει και συνεξετάζει τα διάφορα είδη του λόγου µε την ύλη της γραµµατικής, του συντακτικού, των λεξιλογικών ασκήσεων, της έκθεσης. Από τα µορφοσυντακτικά φαινόµενα, εξάλλου, επανεξετάζονται µόνο όσα συνδέονται άµεσα µε το διδασκόµενο είδος λόγου. Οι σκοποί του αναλυτικού προγράµµατος φαίνεται να είναι σε ευθεία αντιστοιχία µε τον τρόπο εξέτασης και αξιολόγησης του µαθήµατος στις Γενικές Εξετάσεις (Αγγελάκος 1999:30). Ενιαίο Πλαίσιο Προγράµµατος Σπουδών 1998 Η νοµοθετική αυτή ρύθµιση περιείχε ένα µεικτό τρόπο εξέτασης του µαθήµατος: για την εξέταση στη νεοελληνική γλώσσα δινόταν στους µαθητές απόσπασµα κειµένου µιας έως δύο σελίδων από βιβλίο, εφηµερίδα ή περιοδικό (ή κατασκευασµένο για το

7 3 σκοπό της αξιολόγησης) που αναφέρεται σε κοινωνικά, πολιτικά, πολιτιστικά, επιστηµονικά ή άλλα θέµατα της καθηµερινής ζωής και έχει νοηµατική πληρότητα. Το κείµενο αυτό σχετίζονταν άµεσα ή έµµεσα µε θεµατικούς κύκλους οικείους στο µαθητή από τη σχολική διδασκαλία. Οι µαθητές καλούνταν: α. να δώσουν µια σύντοµη περίληψη του κειµένου αυτού, της οποίας η έκταση καθορίζονταν ανάλογα µε την έκταση και το νόηµα του κειµένου. β. να απαντήσουν σε ερωτήσεις διαφόρων τύπων µε τις οποίες ελέγχονταν: η κατανόηση του κειµένου, η οργάνωση του λόγου, τα σηµασιολογικά στοιχεία, η ικανότητά τους να αναγνωρίζουν τη λειτουργία των µορφοσυντακτικών δοµών καθώς και να χειρίζονται αυτές τις δοµές ανάλογα µε τους επικοινωνιακούς στόχους του κειµένου. γ. να αναπτύξουν σε κείµενο που να µην υπερβαίνει τις 600 λέξεις µια ιδέα (άποψη, στάση, πληροφορία, παράδειγµα, επιχείρηµα), να κρίνουν ή να σχολιάσουν κάποια σηµεία του κειµένου ή να αναπτύξουν προσωπικές απόψεις παίρνοντας αφορµή από το κείµενο. Το πρώτο και το δεύτερο θέµα βαθµολογούνταν µέχρι το 2006 µε 25 µονάδες, ενώ το τρίτο µε 50 µονάδες, από τις οποίες οι 25 δίνονταν στο περιεχόµενο και οι υπόλοιπες στην οργάνωση του λόγου και στην έκφραση (σύνταξη, στίξη, ορθογραφία κ.τ.λ.). Κατά τη βαθµολόγηση όλων των θεµάτων λαµβανόταν υπόψη η ορθογραφία και η δοµή του κειµένου, ο λεξιλογικός πλούτος, η ακρίβεια και η ορθότητα της διατύπωσης καθώς και το περιεχόµενο (πβ. Αγγελάκος 1999:27). Διδακτικές οδηγίες του 1999 Στις διδακτικές οδηγίες για το Ενιαίο Λύκειο µετά το 1999, η γλωσσική ικανότητα, που πρέπει να εξυπηρετείται από το µάθηµα της Έκφρασης- Έκθεσης, επιµερίζεται στις ακόλουθες δυνατότητες του µαθητή: Ι. Διαβάζω / κατανοώ και γράφω, ΙΙ. Γράφω. Για την επίτευξη της ικανότητας γραφής επιδιώκεται παραγωγή διαφόρων ειδών γραπτού λόγου, µε έ µφαση σε είδη λόγου στα οποία κυριαρχεί ο κριτικόςαποφαντικός τρόπος, π.χ. άρθρο, γραπτή εισήγηση κ.λπ. Ασκείται δηλαδή ο µαθητής στη σύνταξη κειµένου µε σκέψεις, θέσεις, απόψεις σε θέµα σχετικό µε τα θέµατα που περιέχονται στα αντίστοιχα β ιβλία «Έκθεση-Έκφραση» της Γ' τάξης του Ενιαίου Λυκείου και «Θεµατικοί κύκλοι» για το Λύκειο.

8 4 Συγκρίνοντας το πρόγραµµα αυτό µε προγενέστερα διαπιστώνουµε ότι υπάρχει πλέον συγκεκριµένη «διδακτέα ύλη» στο µάθηµα της Έκφρασης Έκθεσης, συγκεκριµένη διδακτική και καθορισµένος τρόπος εξέτασης, µέσα από τον οποίο αποδεικνύεται η δυνατότητα των µαθητών της Β και Γ Λυκείου να χειρίζονται επαρκώς την ελληνική γλώσσα και κυρίως να µπορούν να εκφράσουν σε δοκίµιο µέσης έκτασης τις απόψεις τους για ένα θέµα σύγχρονου προβληµατισµού. Τo 2009 διαφοροποιείται ο τρόπος βαθµολόγησης του µαθήµατος µε το Π.Δ. 60/2006 «Αξιολόγηση των µαθητών του Γενικού Λυκείου»: µειώθηκε κατά 10 µονάδες στην εκατοντάβαθµη κλίµακα η βαρύτητα της παραγωγής κειµένου και αυξήθηκε αντίστοιχα η βαρύτητα των ασκήσεων µε στόχο τον περιορισµό της υποκειµενικής βαθµολόγησης στο συγκεκριµένο µάθηµα. Η προετοιµασία του µαθητή στη Γ' Λυκείου επιδιώκεται διά της συστηµατικής επαφής µε τον δοκιµιακό λόγο σε σχέση και µε τα διαλαµβανόµενα στην ενότητα για την Πειθώ τους τρόπους µάλλον παρά τις µορφές της (Μπαλάσκας 1991:43). Σκοπός της έρευνας Σκοπός µας είναι να συγκεντρώσουµε τις ασκήσεις παραγωγής λόγου που συναντάµε στο σχολικό εγχειρίδιο της Έκφρασης- Έκθεσης της Γ Λυκείου και τα θέµατα που δόθηκαν στις Πανελλήνιες εξετάσεις από το 1999 µέχρι και το Από το σχολικό εγχειρίδιο επιλέξαµε και συγκεντρώσαµε τις ασκήσεις εκείνες που ζητούσαν µε σαφήνεια από τους µαθητές να γράψουν ένα κείµενο- ανεξάρτητα από την έκτασή του: o Όσες δήλωναν σαφώς «γράψτε» ή «γραπτά». o Όσες είχαν το αντίστοιχο «εικονίδιο». o Όσες ανήκαν στην ενότητα «Θέµατα για έκθεση» (Δ') ή «Θέµατα για συζήτηση και έκθεση», επιλέγοντας όσες ήταν ξεκάθαρο ότι έπρεπε να γίνουν γραπτά. o Όσες ανήκαν σε άλλη ενότητα πέρα από την ενότητα «Θέµατα για έκθεση» και ζητούσαν παραγωγή λόγου µε αφορµή κάποια ενότητα γραµµατικής, συντακτικού ή λεξιλογίου, µε στόχο ό µως την παραγωγή κειµένου.

9 5 Ειδικότερα, ταξινοµήσαµε το υλικό τόσο των ασκήσεων όσο και των θεµάτων των Πανελληνίων ανάλογα µε: o την κεντρική έννοια του ζητούµενου o την έκτασή της o το είδος του κειµένου που ζητιέται o τις θεµατικές µε τις οποίες ασχολούνται οι ασκήσεις o το πιθανό επικοινωνιακό πλαίσιο που προτείνουν ή ζητούν. Παράλληλα, ελέγξαµε ενδεχόµενες συσχετίσεις µεταξύ των ασκήσεων των σχολικών εγχειριδίων και των θεµάτων των εξετάσεων. Από τα θέµατα παραγωγής λόγου των πανελλήνιων εξετάσεων συµπεριλάβαµε όσα δόθηκαν µετά την εφαρµογή του νέου συστήµατος εξέτασης. Τα είδη των κειµένων Συγκεντρωτικά, τα είδη των κειµένων που ζητείται από τους µαθητές να αναπτύξουν στις πανελλήνιες εξετάσεις ή κατά την προετοιµασία τους είναι τα ακόλουθα: Πίνακας 1. Είδη κειµένων. Πανελλήνιες εξετάσεις Σχολικό εγχειρίδιο Άρθρο σε σχολική εφηµερίδα / 19 9 σχολικό περιοδικό Οµιλία 8 - Απάντηση 1 - Επιστολή 7 4 Άρθρο/ 5 - Κείµενο για εφηµερίδα Εισήγηση 4 1 Κείµενο 3 19 Απόψεις 1 1 Αποδεικτικό δοκίµιο 1 - Δοκίµιο πειθούς 1 - Αυτά τα είδη λόγου που ζητείται να αναπτυχθούν από τους µαθητές περιγράφονται και παρουσιάζονται ως προς τα χαρακτηριστικά τους στα σχολικά εγχειρίδια Έκφρασης- Έκθεσης του Λυκείου. Με κριτήριο αυτή τη θεωρητική βάση

10 6 εξετάζονται οι µαθητές στην ανάπτυξη αυτών των ειδών λόγου και έτσι τα παρουσιάζονται παρακάτω. Άρθρο Το ά ρθρο είναι δηµοσίευµα σε εφηµερίδα ή σε περιοδικό που πραγµατεύεται ένα ειδικό, επίκαιρο θέµα γενικού ενδιαφέροντος. Με το κύριο άρθρο που δηµοσιεύεται στην πρώτη σελίδα η εφηµερίδα εκφράζει τη γνώµη της για το σηµαντικότερο γεγονός της ηµέρας.[ ] Εκτός από το κύριο άρθρο δηµοσιεύονται στον τύπο και άλλα άρθρα ποικίλου περιεχοµένου (οικονοµικού, πολιτικού, κοινωνικού), µε τα οποία οι δηµοσιογράφοι αναλύουν και σχολιάζουν τις κυριότερες ειδήσεις. Συχνά, ωστόσο, στον τύπο εκτός από τους δηµοσιογράφους αρθρογραφούν κι άλλοι, π.χ. επιστήµονες, συγγραφείς, πολιτικοί, καλλιτέχνες, ως τακτικοί ή περιστασιακοί συνεργάτες, για να εκφράσουν τις απόψεις τους πάνω σε θέµατα της επικαιρότητας. 1 Με αυτά τα δεδοµένα, τα θέµατα ζητάνε από τους µαθητές να γράψουν ένα άρθρο, άλλοτε για κάποιο σχολικό έντυπο, άλλοτε για τον τοπικό τύπο, άλλοτε για νεανικό περιοδικό. Συγκεκριµένα, 19 είναι τα θέµατα των πανελληνίων εξετάσεων που ζητούν από τους υποψηφίους να γράψουν «άρθρο σε σχολική εφηµερίδα», «άρθρο στο περιοδικό του σχολείου σας», «κείµενο που θα δηµοσιευθεί στο περιοδικό του σχολείου σας» και παρόµοιες διατυπώσεις. Στο σχολικό βιβλίο της Γ' Λυκείου 1 άσκηση ζητάει συγγραφή άρθρου για τοπική εφηµερίδα, 5 ασκήσεις ζητούν άρθρο σε σχολική ή µαθητική εφηµερίδα ή περιοδικό και 1 ζητά γενικά άρθρο χωρίς κάποιον ειδικό προσδιορισµό. Σε 3 ασκήσεις του σχολικού βιβλίου ζητιούνται απλώς «απόψεις» των µαθητών, που διευκρινίζεται ότι θα δηµοσιευτούν σε σχολικό ή µαθητικό περιοδικό. Οµιλία- Εισήγηση Ήδη από την Α' Λυκείου οι µαθητές µαθαίνουν πως υπάρχουν και ορισµένες περιπτώσεις προσχεδιασµένου προφορικού λόγου, π.χ. µια διάλεξη, ένας πολιτικός λόγος κ.λπ. Στις περιπτώσεις αυτές πρόκειται για ένα µεικτό είδος λόγου, ανάµεσα στον προφορικό και στον γραπτό λόγο. Το σχολικό εγχειρίδιο τους συµβουλεύει να σχεδιάζουν τις εισηγήσεις τους, λαµβάνοντας υπόψη τους όµως ότι η εισήγησή τους 1 Έκφραση- Έκθεση- Ενιαίο Λύκειο- Γ τεύχος 2004:166

11 7 δε θα διαβαστεί αλλά θα ακουστεί. Αυτό σηµαίνει ότι πρέπει να µετατρέψουν τον γραπτό λόγο σε προφορικό, ότι δηλαδή πρέπει να κάνουν τις κατάλληλες αλλαγές, π.χ. «επιλέξτε µικρότερες φράσεις», «κυρίως παρατακτική σύνταξη», «απλούστερο λεξιλόγιο» κ.λπ., για να µπορέσει το κοινό να παρακολουθήσει την προφορική εισήγηση. Επίσης, στο σχολικό βιβλίο προτείνεται να αξιοποιηθούν και τα εξωγλωσσικά και παραγλωσσικά στοιχεία της ο µιλίας, για να γίνει η εισήγηση ζωντανή και ενδιαφέρουσα για το κοινό (Έκφραση- Έκθεση- Ενιαίο Λύκειο- Α τεύχος 2004: 99). Όπως φαίνεται από αυτές τις οδηγίες, δε γίνεται διάκριση στα είδη του προσχεδιασµένου προφορικού λόγου. Στις εξετάσεις ό µως έχουµε σε άλλες περιπτώσεις «οµιλία» και σε άλλες «εισήγηση». Συγκεκριµένα, οµιλία ζητάνε από τους µαθητές 8 θέµατα έκθεσης. Αυτές τις οµιλίες πρόκειται -υποθετικά- να εκφωνήσει ο κάθε µαθητής: σ ένα ευρωπαϊκό εκπαιδευτικό πρόγραµµα στο πολιτιστικό κέντρο του δήµου ως εκπρόσωπος των µαθητών σε µια συζήτηση µε θέµα την ειρήνη και τον πόλεµο ως µέλος µιας φιλειρηνικής οργάνωσης σε εκδήλωση του πολιτιστικού συλλόγου της περιοχής ως εκπρόσωπος του δεκαπενταµελούς συµβουλίου του σχολείου σε ακροατήριο συνοµήλικων νέων στο Πνευµατικό Κέντρο του Δήµου στο πολιτιστικό κέντρο του Δήµου σε εκδήλωση που οργάνωσε η Διεύθυνση Δευτεροβάθµιας Εκπαίδευσης του νοµού σου Σε µία µόνο περίπτωση το 2006 προσδιορίζεται ως δεκάλεπτη η οµιλία που ζητιέται. Στο σχολικό βιβλίο δίνονται οµιλίες για µελέτη της δοµής και του λόγου τους, αλλά δεν έχει ζητηθεί από τους µαθητές να γράψουν κάποια. Σε άλλες περιπτώσεις, ζητιούνται από τους µαθητές εισηγήσεις σε συλλογικές συζητήσεις. Το πλαίσιο µέσα στο οποίο πρέπει να λειτουργήσουν οι µαθητές προσδιορίζεται ως εξής: στο πλαίσιο µιας σχολικής εκδήλωσης σε µια εκδήλωση της περιοχής που έχει ως θέµα το φυσικό περιβάλλον και την ποιότητα ζωής.

12 8 η πολιτιστική ο µάδα του σχολείου κάνει µια εκδήλωση µε θέµα: «Η διαµόρφωση της ταυτότητας του Ευρωπαίου Πολίτη». σε ανοιχτή συζήτηση που διοργανώνει το δεκαπενταµελές µαθητικό συµβούλιο του σχολείου Οι µαθητές κατά τη διάρκεια του σχολικού έτους καλούνται να γράψουν µια γραπτή εισήγηση, περίπου λέξεων, που θα παρουσιαστεί σε ηµερίδα της Διεύθυνσης Εργασίας του νοµού µε συµµετοχή φορέων, επιστηµόνων, επαγγελµατιών, γονέων και µαθητών µε θέµα: «Νέοι, κατάρτιση και επάγγελµα». Επιστολή Από τους µαθητές ζητούνται επιστολές συνήθως σε διάφορους φορείς για να εκθέσουν απόψεις τους ή να παρουσιάσουν προβλήµατά τους. Οδηγίες τούς έχουν δοθεί στη Β' Λυκείου µόνο για ένα είδος επιστολής, τη συστατική, ενώ στις ασκήσεις απλώς προσδιορίζεται ο παραλήπτης κατά περίπτωση. Ειδικότερα, σε 4 θέµατα ζητούνται επιστολές προς τον Υπουργό Παιδείας τους υπεύθυνους των Μ.Μ.Ε το δηµοτικό συµβούλιο τους υπεύθυνους εκπαιδευτικούς φορείς Σε άλλες 3 περιπτώσεις δεν ορίζεται ο παραλήπτης της επιστολής, ενώ σε 1 περίπτωση θεωρήσαµε ότι πρόκειται για επιστολή από τη συνολική εκφώνηση του θέµατος, ενώ αυτό ζητούσε µια «απάντηση» που θα έδινε ο κάθε µαθητής σε οµιλητή σε µια συνάντηση του Συλλόγου Γονέων και Κηδεµόνων, όπου έγινε συζήτηση για το µέλλον των υποψηφίων και την προοπτική να επιτύχουν αυτοί στη ζωή. Κατά τη διάρκεια της σχολικής χρονιάς οι µαθητές καλούνται από το σχολικό βιβλίο να γράψουν 3 επιστολές έκτασης περίπου 300 λέξεων και 1 γράµµα σε ένα φίλο που εµπιστεύονται, χωρίς περιορισµό λέξεων. Μια επιστολή ζητιέται να γραφεί προς τον πρόεδρο της χώρας (Χ) στο πλαίσιο µιας κίνησης διαµαρτυρίας για την εκτέλεση ενός θανατοποινίτη. Μια άλλη ζητά από τους µαθητές να απευθυνθούν ως δεκαπενταµελές συµβούλιο σε εταιρεία που εµπορεύεται ηλεκτρονικούς υπολογιστές, για να διαθέσει ένα σηµαντικό αριθµό υπολογιστών σε µαθητές και το θέµα τούς καθοδηγεί να φροντίσουν στην επιστολή τους να τονίσουν τις δυνατότητες που µπορεί να προσφέρει ο υπολογιστής σε ένα νέο άνθρωπο δε δίνεται όριο λέξεων, διευκρινίζεται όµως ότι πρόκειται για «Γραπτή εργασία για το σπίτι». Μια επιστολή µε

13 9 δύο εναλλακτικές περιπτώσεις ζητιέται σε 1 άσκηση, καθώς καλεί τους µαθητές να υποθέσουν ότι είναι ακροατές ενός λόγου για την εκπόνηση ευρωπαϊκών εκπαιδευτικών προγραµµάτων και πρέπει µέσα σε 300 λέξεις να ενηµερώσουν ένα φίλο τους για όσα τους έκαναν εντύπωση από την ενηµέρωση ή να εκ θέσουν τις απόψεις τους για όσα πιστεύουν για την ένταξη της Ελλάδας στην Ευρωπαϊκή κοινότητα. Δοκίµιο Δοκίµιο, σύµφωνα µε το σχολικό εγχειρίδιο «Έκφραση- Έκθεση- Ενιαίο Λύκειο- Γ τεύχος», «είναι ένα είδος γραπτού λόγου µε το οποίο έχουν ασχοληθεί διακεκριµένοι άνθρωποι των γραµµάτων, των τεχνών και της επιστήµης» (Έκφραση- Έκθεση- Ενιαίο Λύκειο- Γ τεύχος 2004: 109). Υπάρχουν δοκίµια µε αποδεικτικό χαρακτήρα κι άλλα που ονοµάζονται στοχαστικά στα αποδεικτικά δοκίµια «ο δοκιµιογράφος προσεγγίζει ένα θέµα που τον ενδιαφέρει, εκθέτει, διασαφηνίζει και υποστηρίζει τις ιδέες του, χρησιµοποιώντας επιχειρήµατα, τεκµήρια και παραδείγµατα επιχειρεί να ερµηνεύσει ένα φαινόµενο και καταλήγει σε κάποιες προτάσεις για την αντιµετώπιση ενός προβλήµατος. Μπορούµε, εποµένως, να πούµε ότι έχει την πρόθεση να περάσει στον αναγνώστη κάποιες προσωπικές απόψεις και να τον πείσει». Γι αυτό και το ονοµάζουµε επίσης και δοκίµιο πειθούς. «Το δοκίµιο µας προσφέρει µια εµπειρία πειθούς, την οποία θέλουµε να επαναλάβουµε για χάρη του διανοητικού κεντρίσµατος που µας παρέχει και της αλήθειας που µας προσφέρει» (ΤΕΕ 2000:122). Στην πορεία τους προς τις Πανελλήνιες εξετάσεις οι µαθητές έχουν γράψει 1 «δικό τους δοκίµιο». Κείµενο Κείµενο χωρίς προσδιορισµούς για το είδος του ζητάνε 3 θέµατα. Το θέµα του 2000, αφού εκθέτει µια κατάσταση εκδήλωσης ρατσισµού, ζητά από τους µαθητές να γράψουν ένα κείµενο, όπου θα καταγγέλλουν τέτοιες περιπτώσεις. Το µόνο πλαίσιο που δίνει το θέµα 2001 είναι ότι µπορούν να έχουν ως αφορµή τις θέσεις του κειµένου και να διατυπώσουν τους προβληµατισµούς και τις απόψεις τους. Το θέµα του 2004 ζητά «µε αφορµή την άποψη του δοκιµιογράφου» να συντάξουν οι υποψήφιοι ένα κείµενο. Το 2005 το θέµα ζητάει από τους µαθητές να παραγάγουν κείµενο-οµιλία και µάλιστα από τις οδηγίες που ακολουθούν καταλαβαίνουµε ότι πρόκειται για οµιλία σε

14 10 εκδήλωση που οργάνωσε η Διεύθυνση Δευτεροβάθµιας Εκπαίδευσης του νοµού τους και ότι το κείµενο αυτό θα παρουσιαστεί σε ακροατήριο νέων, πράγµα που µας οδήγησε να το εντάξουµε στην κατηγορία «οµιλία». Σε 19 ασκήσεις του σχολικού εγχειριδίου ζητιέται ένα κείµενο, διαφορετικής έκτασης κάθε φορά: από δύο παραγράφους σε 20 στίχους µέχρι λέξεις σε 2 περιπτώσεις σε κείµενο χωρίς περιορισµούς. Τα υπόλοιπα χαρακτηρίζονται απλώς ως «ένα δικό σας κείµενο» ή και «ένα κείµενο». Σε κάποια από αυτά δίνονται και επιπλέον κάποιες οδηγίες γραφής του κειµένου, όπως «να ασκήσετε κριτική», «να επιχειρηµατολογείτε», «να σχολιάζετε», «να ανασκευάσετε επιχειρήµατα». Απόψεις Ένα θέµα, το 2000, ζητά γενικώς τις απόψεις των µαθητών, χωρίς να προσδιορίζει το πλαίσιο µέσα στο οποίο πρέπει να λειτουργήσουν. Υπάρχει ανάλογη άσκηση και στο σχολικό βιβλίο. Οι κεντρικές έννοιες των θεµάτων Σχετικά µε το θέµα αυτό προκύπτουν τα παρακάτω: Θέµατα που αφορούν το άτοµο και τη θέση του µέσα στην κοινωνία ή τα προβλήµατά του σε αυτήν συναντώνται εξίσου συχνά και στο σχολικό εγχειρίδιο και στις προτιµήσεις των θεµάτων στις πανελλήνιες εξετάσεις. Το ίδιο συµβαίνει και στα θέµατα τα σχετικά µε την επιστήµη και την παιδεία, την εργασία και την Ενωµένη Ευρώπη. Θέµατα όπως οι διαφηµίσεις, το σπίτι µας, οι νέοι και τα προβλήµατά τους, η ιστορία και η παράδοσή µας, οι σχέσεις των λαών, τα ΜΜΕ, δεν έχουν συζητηθεί µε τους µαθητές στο σχολικό εγχειρίδιο, αλλά έχουν ζητηθεί στις πανελλήνιες εξετάσεις. Στο συνοδευτικό εγχειρίδιο «Θεµατικοί κύκλοι» υπάρχουν αντίστοιχες νοηµατικές ενότητες µε κάποια σχετικά κείµενα, που σύµφωνα µε τις διδακτικές οδηγίες πρέπει να διδαχθούν στις δύο πρώτες τάξεις του Λυκείου και άπτονται θεµάτων που υπάρχουν στα σχολικά εγχειρίδια αυτών των δύο τάξεων. Η έκταση των ασκήσεων παραγωγής γραπτού λόγου Για την έκταση των θεµάτων, τόσο στις εισαγωγικές εξετάσεις όσο και στο σχολικό εγχειρίδιο, διαπιστώσαµε τα ακόλουθα:

15 : Το πιο σύντοµο θέµα το βρίσκουµε το 2000 µε 21 λέξεις και το πιο αναλυτικό, µε 156 λέξεις, το 2000, ενώ άλλα 2 είναι κοντά στις 140 λέξεις. Τα πιο πολλά θέµατα έχουν ανάµεσα σε λέξεις. ως 20 λέξεις: λέξεις: λέξεις: λέξεις: λέξεις: 41 Πάνω από 100: 7 στα 59 συνολικά θέµατα Μετά το 1999, που έχει αρχίσει η εφαρµογή του νέου συστήµατος, 50 από τα 58 θέµατα είναι από 30 µέχρι 100 λέξεις. Από τις ασκήσεις παραγωγής λόγου που συναντάµε στο σχολικό εγχειρίδιο καµία δεν έχει λιγότερες από 10 λέξεις, µία µόνο έχει κάτω από 20 λέξεις και άλλες 4 ασκήσεις έχουν από 20 µέχρι 29 λέξεις. Από τις ασκήσεις 11 έχουν από 30 µέχρι 39 λέξεις και 5 από 40 µέχρι 49 λέξεις. Άλλες 14 ασκήσεις έχουν µέχρι 100 λέξεις και µόλις 8 πάνω από 100 λέξεις. Όπως φαίνεται, οι περισσότερες ασκήσεις έχουν µέση έκταση, από 30 µέχρι 100 λέξεις, κάτι που συνηθίζεται και στα θέµατα των εξετάσεων. Συµπερασµατικά Οι µαθητές κατά τη διάρκεια της σχολικής χρονιάς καλούνται να αντιµετωπίσουν µια ποικιλία ασκήσεων παραγωγής γραπτού λόγου τόσο σε σχέση µε την κεντρική έννοια που τους ζητείται να πραγµατευτούν, όσο και σε σχέση µε το είδος του λόγου που πρέπει να αναπτύξουν. Στις τελικές τους εξετάσεις επίσης καλούνται να αντιµετωπίσουν διάφορα είδη θεµάτων περισσότερα και διαφορετικά από όσα έχουν ήδη ασκηθεί να γράφουν. Έχουν βέβαια διδαχτεί σε θεωρητικό επίπεδο τα χαρακτηριστικά αυτών των ειδών λόγου, χωρίς όµως να έχουν ασκηθεί στη συγγραφή τους µε αφορµή κάποια άσκηση του σχολικού εγχειριδίου. Έχουν επίσης συνηθίσει σε περίπου ίδιας έκτασης ασκήσεις ούτε πολύ αναλυτικές, ούτε πολύ σύντοµες. Με τις κεντρικές έννοιες των θεµάτων που αντιµετωπίζουν στις πανελλήνιες εξετάσεις οι µαθητές έχουν συναντηθεί λιγότερο ή περισσότερο, τόσο στα κείµενα του σχολικού εγχειριδίου, όσο και σε αυτά των Θεµατικών Κύκλων.

16 12 Ο µαθητής καλείται να δείξει τη γλωσσική του ικανότητα σε µια σειρά από περιστάσεις επικοινωνίας µε καθορισµένο τον σκοπό και τον δέκτη. Στη διάρκεια της σχολικής χρονιάς έχει ασχοληθεί µε θεµατικούς κύκλους σχετικούς µε θ έµατα στα οποία θα του ζητηθεί αργότερα να εκφραστεί µε γραπτό λόγο. Έχει µελετήσει κείµενα και είδη γραπτής έκφρασης, µεταξύ των οποίων και το είδος στο οποίο θα κληθεί να εκφραστεί στις εξετάσεις (Αδαλόγλου 1999: ). Ο γραπτός λόγος, λοιπόν, είναι γέννηµα µιας γλωσσικής διδασκαλίας που καθιστά σαφές σε ποιες προϋποθέσεις πρέπει να ανταποκρίνεται ένα «καλό» κείµενο. Βιβλιογραφία Αδάλογλου, Κ Ενότητες «Ο Λόγος» και «Σηµειώσεις- Περίληψη». Φιλόλογος 53. Αγγελάκος, Κ Η αξιολόγηση της έκθεσης στις γενικές εξετάσεις. Διδακτορική διατριβή. Ιωάννινα Βασιλαράκης, Ι.Ν Γραπτός λόγος, Γλώσσα 27 (75) Γκότοβος Αθανάσιος, Η διδασκαλία του γλωσσικού µαθήµατος στη δευτεροβάθµια εκπαίδευση: δείκτες συνέχειας και µεταβολής, ανακτήθηκε από στις Τοµπαϊδης, Δ Γενικό Πλαίσιο, το περιεχόµενο και οι στόχοι της νέας προσπάθειας. Φιλόλογος 53. ΥΠΕΠΘ, Έκφραση- Έκθεση- Ενιαίο Λύκειο- Γ τεύχος, ΟΕΔΒ 2004 ΥΠΕΠΘ, Π.Ι. Ενιαίο Λύκειο. Ενιαίο Πλάισιο Προγραµµάτων Σπουδών. Αθήνα. ΥΠ.Ε.Π.Θ Λεξικό λογοτεχνικών όρων. Αθήνα: ΟΕΔΒ ΥΠΕΠΘ. (χ.χ.) Μετά το Γυµνάσιο τι; Ενιαίο Λύκειο, Τεχνικά Επαγγελµατικά Εκπαιδευτήρια, Ανοιχτή πρόσβαση στην Τριτοβάθµια Εκπαίδευση (ενηµερωτικό φυλλάδιο) ΥΠ.Ε.Π.Θ. Οδηγίες για τη διδασκαλία των φιλολογικών µαθηµάτων στο Ενιαίο Λύκειο. (Σχολικό έτος ). Αθήνα: ΟΕΔΒ. ΥΠΕΠΘ Οδηγίες για τη διδακτέα ύλη και τη διδασκαλία των µαθηµάτων στο Γυµνάσιο και το Λύκειο. Τεύχος Α, Φιλολογικά µαθήµατα, Αθήνα: ΟΕΔΒ

17 13 ΥΠΕΠΘ. 1998β. Ενιαίο Λύκειο. Το νοµοθετικό πλαίσιο. 2 η έκδοση. Αθήνα. ΥΠΕΠΘ α. Οδηγίες για τη διδασκαλία των φιλολογικών µαθηµάτων στο Ενιαίο Λύκειο. Αθήνα. ΥΠΕΠΘ. 1999β. Προγράµµατα Σπουδών Πρωτοβάθµιας και Δευτεροβάθµιας Εκπαίδευσης. Γλώσσα, Ιστορία. Αθήνα. ΥΠΕΠΘ Δ/νση Οργάνωσης και Διεξαγωγής Εξετάσεων, Ενιαίο Λύκειο- Νέο Σύστηµα πρόσβασης στην τριτοβάθµια Εκπαίδευση. Αθήνα ΥΠ.Ε.Π.Θ. Οδηγίες για τη διδασκαλία των φιλολογικών µαθηµάτων στο Ενιαίο Λύκειο (Σχολικό έτος ), ΟΕΔΒ Αθήνα. ΥΠ.Ε.Π.Θ. Οδηγίες για τη διδασκαλία των φιλολογικών µαθηµάτων στο Ενιαίο Λύκειο (Σχολικό έτος ), ΟΕΔΒ Αθήνα. Ηµεροµηνία πρόσβασης: